Бас л найз Камиказегийн хvсэлтээр...
МНУ байгуулагдсан ч, тал бvрээсээ дайсагнасан улсуудын заналхийлэл; улс тєр, эдийн засгийн давхар давхар бvслэлтээр хvрээлэгдсэн нь эрхгvй дайныг vvсгэв. Тэдгээрээс Алтан 60 сая, Сvн 30 сая, Хорезм 20 сая хvн амтай, дайсагнагч улсуудын хvн ам 100 саяас давж байв. Гаргаж чадах цэргийн тоо Алтанд 500, Хорезмд 700 мя. асан. Харин Монголын хvн ам 1 саяас бага, цэрэг 130 мя. орчим байсан гэж олонхидоо бичдэг.
1205 онд сєрєг хvчний Сэнгvмийг хаацайлж орогнуулсан, Алтангийн холбоотон Тангудтай хийсэн цуврал дайн эхлэв. Удаа дараалан єдєєн хатгаж доромжилсон Алтанг 1208 онд биечлэн тагнасны эцэст 1211 онд Чингис хаан цуврал дайныг эхлvvллээ. Их хаан хєвvvддээ гvрэн хувааж єгєхєєс ємнє, монголын цэрэг тухайн улс оронд энхийн юмуу алба тєлєх болзол хvлээлгээд л явдаг байсан нь ялагдсан тал толгой єндийлгєн, цуврал дайн vvсгэх боломж олгодог байжээ.
Киргиз, Уйгур, Карлук Монголд сайн дураар нэгдэж оров. Кидан, Умард Хятад зэргийг эрхэндээ оруулан хvчирхэгжсэн зvрчидийн Алтан улсын нэлээд хэсгийг (Бээжинг багтаан) 1215 онд монголчууд эзлэв. Найрамдалт Хар Киданы тєрийн эрхийг Найманы хан хєвvvн Хvчлиг булаан аваад дайсагнасан тул 1218 онд дайлав.
Гэтэл дэлхийг захирахыг мєрєєддєг, єєрийгєє Искандер (Александр) гэж нэрлэдэг хорезмшах Мухаммедын улс найрсаг харилцааны элчийг 3 удаа хєнєєж, монголын худалдаачин 450 хvнийг алж, 500 тэмээ барааг дээрэмдэн шууд дайн єдєєв. Дундад Ази, Иран, Афганистан зэрэг уудам нутагт орших Хорезмийг Чингисийн цэрэг 1219-1224 онд дайлж буулган аваад, зугтсан хорезмийн ханхvvг барих гэж Хойд Энэтхэг, Пакистанаар мєшгисний эцэст буцсан юм.
Vvний дараа хvчирхэг том Кипчак эвсэл байгуулж тэмцэхэд нь дайтаж, улмаар мєшгин хєєсєн нь Орост цохилт єгч, Булгарын ширvvн эсэргvvцлийг дарж, Кавказаар байлдаж єнгєрєєд Тєв Европ руу давшихад хvргэсэн байна.
Чингис хааны харьд хийсэн байлдан дагуулал 20 жил vргэлжилсэн бол дараахь гурван эзэн хаад 30 жил vргэлжлvvлж, ИМЭГ-ийг улам єргєжvvлэн тэлж, єрнє зvг Чех, Адриатик, дорно зvг Япон, ємнє зvг Ява, Суматрад хvртэл довтолж байв. Их гvрний цэрэг 1241 онд Єгєєдэй хаан, 1259 онд Мєнх хаан насан нєгчихєд Европ, Ойрхи Дорнодоос жолоо эргvvлэн буцсан бєгєєд, тэгэхэд христийн, лалын ертєнц аврагдав гэж сvсэгтнvvд нь залбиран байжээ.
1234 онд Алтан бvрэн захирагдсан. Сvн сєргєлдєхєд Мєнх, Хубилай нар 1235-1279 онд эзэллээ. Хvлэгv 1250-60-аад онд Иран, Багдадыг эрхэндээ оруулж, Гvрж, Армян, Кипр зэргийг вассал болгов. Хубилай Солонгост ноёрхлоо тогтоож, 1290-ээд оноос ЗЄА, Ява, Суматраар алба бариулав.
Энэ их аян дайнд олон улс тvмэн хохирсон нь vнэн ч гэлээ, Чингис хаан хамгаас харгис хэрцгий гэдэг нь vзэл суртлын хэтрvvлэг бєгєєд, харин ч єршєєн нигvvлсэгч байжээ. Тэрбээр “Ёс журамт дэлхий нийтийн улс гэрийг цогцлоон байгуулах нь тэнгэрээс надад хvртээсэн зарлиг буюу. Дэлхийн дахин нэгэн гэр бvл болж, тєв тєвшин, энх амгалан болбоос сая миний баясах хэрэг” гэж хэлдэг байсныг тvvхийн сурвалж гэрчилнэ. Дэлхий даяарын энх тайвныг тогтоох vйлсийг єєрийн болон монголчуудын миссия гэж итгэж vнэмшсэнд тvvний их байлдан дагууллын нэгэн утга учир агуулагдсан билээ.
(Vргэлжлэл “Монголын их гvрэний vе” єгvvлэлд).
No comments:
Post a Comment