Монгол угсааны хаад

Анд найз Камиказегийн хvсэлтээр ах Мєнхбаярын бичсэн “Монголын 108 гайхамшиг” номоос нэг єгvvллийг оруулав.

МТЄ III-II зуунд Хvннvгийн хиян угсааны Модун зэрэг хаад улсаа бадруулж, Хан улсаар татвар тєлvvлж, Цагаан хэрмийг бариулсан Хvннvгийн дайчид нутагтаа багтахаа байхад хэсэг нь нvvж, Дунайд тєвхнєєд, Аттила хааныхаа удирдлагаар Готуудыг бут цохиж, Ромыг тvлхэн унагалцаж, Галл хvртэл довтолсон. Хvннvг євєг Монголчууд ноёлсон олон угсааны нvvдэлчдийн нэгдэл гэдэг билээ. Уралын, Дундад Азийн, Хойд Энэтхэгийн Хvннv улсууд ч байсан агаад тэдгээрийг хvннv хаад язгууртнууд удирдаж байв. Европод Хvннv династийг нирун монголын авар династи vргэлжлvvлж байжээ. Хазар гvрний хаад ч євєг монголын гаралтай байсан бололтой байдаг.
Сvмбэ, Нируны хаад харийн хvчирхэг тvрэмгийлэгчдийг няцааж явсан бол, Тоба, Муюн, Киданы хаад тэдгээр тvрэмгийлэгчдийг дийлээд хэсэгчилэн захирч байв. Киданы жанжин Даши Дундад Азид очиж тvрэг аймгуудыг хаан болоод, Хар Кидан улсыг vvсгэн мандаж байв.
Чингис Богдын алтан ураг нь олон оронд хаанчилсан чингисидийн гэх династиудыг vvсгэсэн юм. Их Монголын Язгуур (Юань) гvрэнд (1259-1368) Хубилай нарын 10 хаан захиран суув. Энэ гvрэн зvvн Азийг бараг тэр чигт нь эзэгнэсэн байлаа.
ЗХУ асны нутгийн 2/3-д ноёлж байсан гэж болох Алтан Орд (1241-1481)-д тус улсыг байгуулсан, гарамгай жанжин Бат хаан тэргvvтэй 13 чингисид тєр барив. Тэдний нэг Узбекийн алдар исламыг ивээдэг гэж бишрэгдэн, нэгэн Тvрэг улс тvмний нэр болжээ.
Алтан Орд Казань, Узбек, Крым, Сибирь, Астрахань, Ногайн хаант улсуудад хуваагдсан агаад, тэдгээрийг Орос цувуулан эзэлжээ. Энэ улсуудад болон Алтан Ордоос тасран нvvсэн узбек, казахуудын байгуулсан улсуудад чингисид нар хаанчилж байсны эцэст Зєвлєлтийн vетэй золгосон. Чингисид Сайнболд бэх 1575 онд Оросын хаан болж байсан.
Иран, Афганистан, Курдистан, Кавказ, Арабын зэрэг нутагт оршсон Ильханы улсад 9 чингисид захирав. Хvлэгvгийн байгуулсан эл улс Багдад, Дамаскийг эзлэж, Иерусалимийг зорьж, Египетийн мамлюкуудтай байлдаж байв. Ильханы гvрэн задарсны дараа vvссэн улсуудад ч чингисид захирах явдал байжээ.
Дундад Азид орших Цагаадайн улс Моголистан, Мавераннахр гэж хуваагдахад, сvvлийнхээс нь Барлас овгийн монгол, Чингис хааныг бишрэгч, ИМЭГ-ийг байгуулахыг мєрєєдєгч Тємєр хаан тодрон гарав. Тэрбээр Цагаадайн улсыг нэгтгэж, Алтан Ордыг бут цохиж, Дели хvртэл давшиж, Анкарад султаныг нь олзолжээ. (Дашрамд, Осман хааныг монгол гаралтай гэдэг). Vvсгэсэн их улсдаа жинхэнэ хаан нь байсан ч Тємєр чингисидийн нэрийн ємнєєс захирч, єєрийгєє алтан ургийнханд хvргэн орсон хvр хаан гэдэг байв.
Тємєрийн гуч хvv Бабур Энэтхэг тєвтэй Их Монголын (Их Могол) гvрнийг байгуулсан бєгєєд, хоёр зууны дараа тал бvрээсээ европын колоничлогчид цохиулан, 1707 онд мєхсєн юм. Их Моголын Жаахан шаг хаан Таж Махалыг бариулсан билээ. Могол хаадын Кайсар-и-Хинд цолыг Британийн эзэн хаан давхар зvvдэг байлаа.
Их гvрэн байгуулах бодлогыг ойрдын хаад vргэлжлvvлсэн юм. Тэд бvх монгол аймгийг нэгтгэж, Моголистан, Тvвдийг эзлэж, Ташкент, Арал тэнгис хvртэл давшиж байв. Ойрдын зvvн гар болон Халимаг улсуудын цэрэг Дундад Азийн дорно, єрнєєс довтлон нийлэх ч дєхєж байв. Энэ хоёр улс 1755, 1771 он гартал оршин тогтножээ.
Юань унаснаас хойшхи монгол хаадын дотор их гvрнийг сэргээх гэсэн, бvх монгол овогтноо нэгтгэсэн, харийн тvрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцсэн хvчирхэг хаад цєєнгvй байв.